اندومتریوز؛ بیماری‌ که هر ماه شما را از پا درمی ‌آورد!

تصور کنید هر ماه، چند روز قبل از پریود، دردتان شروع می‌شود؛ دردی که از کمر می‌زند به پاها، از لگن می‌گیرد تا روده، آن‌قدر شدید که مجبورید مرخصی بگیرید، قرص پشت قرص بخورید و باز هم آرام نمی‌شوید. رابطه زناشویی تبدیل به عذاب شده، دو سال است برای بارداری تلاش می‌کنید و جواب آزمایش‌ها همه‌چیز را «عادی» نشان می‌دهد. اسم این بیماری اندومتریوز است؛ اگر شما هم یکی از همین خانم‌ها هستید یا برای همسر، دختر یا خواهرتان می‌خواهید بدانید بالاخره چه باید کرد، تا آخر این مطلب با ما همراه باشید؛ چون شاید همین امروز اولین قدم واقعی برای تمام شدن این درد را بردارید.

اندومتریوز دقیقاً چیست و چرا تا این حد زندگی را مختل می ‌کند؟

اندومتریوز وقتی اتفاق می‌افتد که بافتی شبیه لایه داخلی رحم (آندومتر) در جایی که نباید باشد رشد می‌کند: روی تخمدان‌ها، پشت رحم، روی روده، مثانه، حتی روی دیافراگم یا ریه. هر ماه این بافت‌ها هم مثل رحم خونریزی می‌کنند، اما خون راهی برای خروج ندارد؛ در نتیجه التهاب شدید، کیست، چسبندگی و درد غیرقابل تحمل ایجاد می‌شود.

آمار جهانی ۲۰۲۵ نشان می‌دهد:

• ۱۰ تا ۱۵ درصد زنان سنین باروری درگیرند
• ۵۰ درصد زنانی که نابارور هستند، اندومتریوز دارند
• ۷۰ درصد زنانی که درد مزمن لگن دارند، در نهایت تشخیص اندومتریوز می‌گیرند

در ایران هم طبق مطالعه دانشگاه علوم پزشکی تهران (۱۴۰۳) حداقل ۱۱ درصد زنان ۱۸ تا ۴۵ سال علائم متوسط تا شدید دارند.

چرا این ‌قدر دیر تشخیص داده می ‌شود؟

متأسفانه هنوز خیلی از پزشکان در اولین ویزیت می‌گویند «درد پریود طبیعی است» یا «برو قرص ضدبارداری بخور خوب می‌شی». سونوگرافی معمولی هم در ۴۰ درصد موارد چیزی نشان نمی‌دهد. نتیجه؟ بیماری پیشرفت می‌کند، تخمدان‌ها کیست شکلاتی می‌زنند، لوله‌ها مسدود می‌شوند و شانس بارداری طبیعی روزبه‌روز کمتر می‌شود.علائم کلیدی که اگر دارید، همین امروز باید پیگیری کنید.

درد شدید پریود مهم‌ترین علامت است، اما تنها علامت نیست. اگر چند مورد از موارد زیر را دارید، احتمال اندومتریوز بسیار بالاست:

• درد پریودی که هر سال بدتر می‌شود
• درد هنگام رابطه زناشویی (به‌خصوص نفوذی عمیق)
• درد مزمن پایین شکم یا کمر که با پریود بدتر می‌شود
• خونریزی خیلی شدید یا طولانی (بیش از ۷ روز)
• درد موقع دفع مدفوع یا ادرار در روزهای پریود
• نفخ و اسهال یا یبوست متناوب (شبیه روده تحریک‌پذیر)
• خستگی شدید و افسردگی بدون دلیل واضح
• نازایی یا سقط مکرر

مراحل اندومتریوز؛ از خفیف تا نابودکننده

سیستم طبقه‌بندی ASRM چهار مرحله دارد:

مرحله ۱ و ۲ (خفیف تا متوسط): ضایعات کوچک، کمی چسبندگی – درد زیاد ولی آسیب ساختاری کم

مرحله ۳: کیست شکلاتی در یک یا هر دو تخمدان + چسبندگی متوسط – شانس بارداری طبیعی کمتر از ۳۰ درصد

مرحله ۴ (شدید و عمیق): درگیری روده، حالب، مثانه، عصب سیاتیک – گاهی حتی نیاز به کیسه روده (استومی)جالب اینجاست که گاهی خانمی مرحله ۴ است و درد کمی دارد و برعکس، خانمی مرحله ۱ است و با کوچک‌ترین حرکت از درد به خود می‌پیچد.

هدف دارو در اندومتریوز چیست؟

داروهای اندومتریوز سه کار انجام می‌دهند:

1. کاهش یا قطع درد و خونریزی
2. کند کردن سرعت رشد ضایعات جدید
3. جلوگیری از آسیب بیشتر به تخمدان و لوله‌های رحمی

هیچ دارویی (حتی گران‌ترین آمپول‌های دنیا) نمی‌تواند ضایعات قدیمی، کیست شکلاتی یا چسبندگی‌های ایجادشده را پاک کند. فقط لاپاراسکوپی این کار را می‌کند.

داروهای خط اول – معمولاً اولین چیزی که پزشک تجویز می ‌کند

۱. ضدالتهاب‌های غیراستروئیدی (NSAIDs)

ایبوپروفن ۴۰۰–۸۰۰، ناپروکسن ۵۵۰، ملوکسیکام ۱۵، سلکوکسیب ۲۰۰

مزیت: ارزان، بدون نسخه، عارضه کم

محدودیت: فقط درد را کم می‌کند، روی بیماری هیچ اثری ندارد

مناسب برای: اندومتریوز خفیف یا کسانی که تازه علائم شروع شده

۲. قرص‌های ضدبارداری ترکیبی (مداوم، بدون هفته استراحت)

یاسمین، بلارا، مارولون، LD/HD

چطور مصرف می‌شود؟ ۳–۶ ماه پشت سر هم بدون وقفه

اثر: ۶۰–۷۵٪ بیماران کاهش قابل‌توجه درد و خونریزی دارند

عوارض شایع: لکه‌بینی اولیه، سردرد، تهوع، افزایش وزن کم

مناسب برای: مرحله ۱ و ۲، کسانی که فعلاً قصد بارداری ندارند

۳. پروژسترون خالص یا دستگاه داخل رحمی میرنا (LNG-IUS)

قرص دزوسپت، ویزآن، دپو‌پروورا یا آی‌یو‌دی میرنا

اثر: خونریزی را تا ۹۰٪ کم می‌کند، درد را در ۵۰–۷۰٪ بیماران کنترل می‌کند

عوارض: لکه‌بینی طولانی (۳–۶ ماه اول)، کاهش تراکم استخوان (در مصرف طولانی دپو‌پروورا)

مزیت میرنا: تا ۵ سال اثر دارد و خونریزی را تقریباً صفر می‌کند

داروهای خط دوم – وقتی خط اول جواب نداد

۱. دانازول (قدیمی اما هنوز گاهی استفاده می‌شود)

اثر خوب روی درد، ولی عوارض مردانه‌کننده (موهای زائد، صدای کلفت) باعث شده تقریباً منسوخ شود.

۲. آگونیست‌های GnRH (لوکرین، زولادکس، دیفرلین)

آمپول ماهانه یا سه‌ماهه

اثر: ۸۰–۹۰٪ کاهش درد (بهتر از همه داروها)

مکانیسم: ایجاد یائسگی موقت

عوارض: گرگرفتگی، تعریق شبانه، خشکی واژن، کاهش تراکم استخوان

مدت مجاز مصرف: حداکثر ۶ ماه (به‌همراه Add-back therapy)

۳. آنتاگونیست‌های GnRH خوراکی (الاگولیکس – Orilissa یا Elagolix ایرانی)

جدیدترین دارو (از ۲۰۲۳ در ایران موجود)
مزیت: عوارض یائسگی کمتر، می‌شود طولانی‌مدت خورد

درمان اندومتریوز با دارو

چه زمانی دارو دیگر کافی نیست و حتماً باید لاپاراسکوپی کرد؟

این مهم‌ترین بخش مقاله است. اگر یکی از موارد زیر را دارید، ادامه فقط با دارو مثل این است که با یک سطل آب بخواهید آتش جنگل را خاموش کنید:

• کیست شکلاتی تخمدان بزرگ‌تر از ۳–۴ سانتی‌متر
• درد خیلی شدید که با قوی‌ترین مسکن‌ها هم کنترل نمی‌شود
• ناباروری + چسبندگی یا انسداد لوله (در سونوگرافی هیستروسالپنگوگرافی یا MRI مشخص است)
• درگیری روده یا حالب (تنگی حالب، یبوست شدید، خون در مدفوع یا ادرار)
• شکست درمان دارویی ۶–۱۲ ماهه (درد برگشته یا بدتر شده)

چرا لاپاراسکوپی هنوز تنها راه تشخیص و درمان قطعی است؟

هنوز هیچ آزمایش خونی (CA-125)، سونوگرافی یا MRI نمی‌تواند اندومتریوز را ۱۰۰ درصد تأیید یا رد کند. تنها راه طلایی، لاپاراسکوپی تشخیصی-درمانی است که همزمان هم بیماری را ثابت می‌کند و هم درمان می‌کند.

مطالعات ۲۰۲۳–۲۰۲۵ در ژورنال Human Reproduction نشان داده‌اند که بعد از لاپاراسکوپی کامل و اصولی:

• ۷۱ تا ۸۷ درصد بیماران کاهش چشمگیر یا قطع کامل درد تا ۵ سال دارند
• شانس بارداری طبیعی در مرحله ۱ و ۲ تا ۶۵ درصد بالا می‌رود
• نیاز به عمل‌های بعدی تا ۷۵ درصد کم می‌شود

جراحی لاپاراسکوپی اندومتریوز چطور انجام می ‌شود؟

عمل تحت بیهوشی عمومی است و معمولاً ۱ تا ۴ ساعت طول می‌کشد. جراح با سه یا چهار سوراخ کوچک وارد شکم می‌شود، تمام لگن و شکم را با دوربین ۴K بررسی می‌کند، ضایعات را کاملاً می‌بُرد (Excision) و کیست‌های شکلاتی را با حفظ حداکثر بافت سالم تخمدان خارج می‌کند. در موارد شدید ممکن است بخشی از روده یا مثانه هم نیاز به ترمیم داشته باشد.

تفاوت مهم: بریدن (Excision) بهتر از سوزاندن (Coagulation) است؛ چون ریشه بیماری را کاملاً حذف می‌کند و احتمال عود را تا ۷۰ درصد کاهش می‌دهد.

مقایسه روش‌های مختلف درمان اندومتریوز

در جدول زیر انواع روش‌های مختلف درمان اندومتریوز آورده شده است:

آیا بعد از لاپاراسکوپی اندومتریوز برمی ‌گردد؟

بله، احتمال عود وجود دارد، اما به کیفیت جراحی و پیگیری بستگی دارد:

• جراحی توسط متخصص فلوشیپ + روش Excision → احتمال عود تا ۵ سال فقط ۱۵–۲۵ درصد
• جراحی معمولی + فقط سوزاندن → احتمال عود تا ۶۰–۸۰ درصد
• ادامه داروهای هورمونی بعد از عمل (در صورت عدم تمایل به بارداری فوری) → احتمال عود نصف می‌شود

درمان اندومتریوز با جراحی

حرف آخر

دیگر منتظر نمانید! اندومتریوز بیماری پیش‌رونده است. هر سال تأخیر یعنی تخریب بیشتر تخمدان، چسبندگی بیشتر و کاهش شانس بارداری. اگر علائم دارید، حتی اگر چند سونوگرافی «چیزی نشان نداده»، به متخصص زنان دارای فلوشیپ لاپاراسکوپی پیشرفته مراجعه کنید. امروز بهترین زمان برای تمام شدن این درد است.

دکتر معصومه جاودان‌مهر، فلوشیپ فوق‌تخصصی لاپاراسکوپی پیشرفته و جراحی‌های پیچیده اندومتریوز از دانشگاه علوم پزشکی تهران، با بیش از ۱۰ سال تجربه تخصصی در درمان هزاران بیمار اندومتریوزی در مشهد، آماده‌اند تا در یک جلسه مشاوره دقیق (حضوری یا آنلاین) شما را راهنمایی کنند.